Versie: 16 januari 2025.
O.a. Harari[1] geeft aan dat verhalen een belangrijke leidraad vormen voor staten, bedrijven, religies, ideologieën, cultuurontwikkeling enz. Mensen gaan in deze verhalen geloven al of niet gedwongen. Het leidt ook tot samenwerking om doelgerichte verhalen in de praktijk te realiseren. Ficties, sociale constructies of imaginaire realiteiten hebben een enorm macht verworven en bepalen in hoge mate het doen en laten van mensen. Gedragspatronen van mensen passen zich aan deze fictieve “realiteiten” aan.
De sociale leefwereld richt zich op de mens en probeert deze te beïnvloeden. Mensen en omgeving horen immers bij elkaar. De vraag is hoe de leefwereld dit voor elkaar krijgt? Hoe slaagt de leefwereld erin mensen zaken te laten geloven en hun doen en laten te veranderen?
Buskes[2],[3],[4], Van den Berg[5] e.a. stellen dat het algoritme van Darwin hierbij een rol speelt. Zijn formule verklaart, volgens de aanhangers van het cultureel darwinisme, zowel biologische als culturele evolutieprocessen. Het gaat hierbij om het VSR-algoritme. De V heeft betrekking op variatie, verschillen in aanbod en wordt gezien als de brandstof om processen op gang te brengen. De S staat voor selectie van (vernieuwde) zaken waarvan wordt verondersteld dat ze er werkelijk toe doen en in de praktijk gaan werken. Ze vormen de motor van processen. De R staat voor replicatie of vermenigvuldiging van verworven zaken en vormt de sleutel om te overleven. Kenmerkend voor de mens is dat deze processen zorgen voor cumulatieve culturele evoluties d.w.z. een opeenstapeling van verworven kennis. Kennis en vaardigheden worden doorgegeven aan de volgende generaties, zoals door onderwijs en leren. Sociaal leren, creativiteit, samenwerking, onderwijs en taal zijn hierbij noodzakelijke voorwaarden. Zonder cognitie, het symbolisch denken en ons taalsysteem is dit niet mogelijk. Hierdoor ontstaan er ondenkbaar vele mogelijkheden en variaties.
In biologische zin zijn het de genen die voor de evolutie zorgen. In cultureel opzicht spreekt men van memes die informatiedragers zijn van culturele processen. Onder memes of memen worden dus verstaan: “alle informatie die wordt overgeleverd aan volgende generaties door middel van niet-genetische middelen”. Genen en memen zorgen voor co-evolutie, want ze beïnvloeden elkaar ook. Men spreekt ook wel van een duale erfelijkheid, zowel biologisch als cultureel. Het “ genotype” van een meme is zijn onderliggende neurologische representatie in de hersenen, want zo wordt de binnenkomende informatie verwerkt. De meme is de zichtbare expressie (“fenotype”) in de buitenwereld in de vorm van narratieven, kunst, muziek, vaardigheden, wetenschap enz. Dus een meme laat culturele informatie overleven en reproduceren door van hersenen naar hersenen te springen. Net als genen zijn ze voortdurend bezig met hun strijd om te bestaan. De meeste memen slagen hier niet in. De reproductieprocessen zijn cumulatief en zo wordt een reservoir aan “memetische” informatie opgebouwd d.w.z. een reservoir aan ideeën, concepten, gewoonten en culturele verworvenheden. Menselijke hersenen zijn hiervoor de gastheren en zijn de interactoren met de omgeving en zorgen voor een samenhangend geheel die de vermenigvuldiging bevordert. De mens is in staat tot symbolisch denken. Hierdoor wordt de selectie zichtbaar. De culturele evolutie verloopt veel sneller dan biologische processen. Overdracht heeft vaak achteraf de schijn van planmatigheid, maar dat komt omdat dan het kaf van het koren is gescheiden. We gaan verder met datgene wat er overgebleven is.
Narratieven zijn dus te beschouwen als een specifiek soort memen die zorgen voor informatieoverdracht door middel van gesproken en geschreven taal. De inhouden zijn even divers als de leefwereld zich voordoet in politiek, economisch, sociologisch, cultureel enz. opzicht. Er is een grote variatie van narratieven beschikbaar, maar vaak is nog onduidelijk welke de overhand krijgen in een sociale leefwereld en wat de oorzaak hiervan is. Gangbare narratieven worden opnieuw verteld en bijgewerkt, terwijl anderen in de vergetelheid raken. Tenslotte worden ze doorgegeven als culturele bagage, omdat ze de moeite waard worden gevonden.
Hofhuis[6] stelt in zijn proefschrift dat de evolutietheorie ook laat zien hoe samenzweringstheorieën zich razendsnel kunnen verspreiden. Complotten zijn een meme die een zelfversterkend effect hebben. Ze passen zich naadloos aan een veranderende omgeving aan. Verschillende, aanvankelijke, losstaande verhalen gaan samen in een cumulatief concept, waardoor ze zeer invloedrijk worden. Als versnellers werken (sociale) media en in het verleden de boekdrukkunst. Voorbeelden zijn heksenvervolging, het antisemitisme, de klimaatsceptici, de coronaontkenners enz.
[1] Harari Yuval Noah- Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid. 2014 (eerste druk) 2020 39ste druk
[2]Buskes Chris. Darwinism Extended: A Survey of How the Idea of Cultural Evolution Evolved.2013
[3] Buskes Chris, The Encultured Prima: Thresholds and Transitions in Hominin Cultural Evolution. Radboud Universiteit Nijmegen, 1 February 2019
[4] Buskes Chris, Light will be thrown: The emerging science of cultural evolution. International Journal of Humanities, Art and Social Studies (IJHAS), Vol1, No 1.(2016)
[5] Bergh Jeroen van den -Ook de cultuur volgt Darwin n.a.v. Human Evolution beyond Biology and Culture. Willem Schoonhoven in Trouw 8 dec. 2018
[6] Hofhuis Steije- Volgens deze historicus kunnen we van de heksenvervolging leren hoe complottheorieën werken. Interview Margriet Oostveen in VK 30 september 2022 van proefschrift. Qualitative Darwinism – An Evolutionary History of Witch-hunting