Versie: 9 december 2024.
Om verhalen uit verschillende culturen en culturele achtergronden te begrijpen en te kunnen interpreteren moeten we kijken naar het ontstaan van verschillen. We hebben inzicht nodig in het denken, voelen en handelen van mensen en naar de verhalen die in een samenleving de ronde doen. De verschillen komen o.a. in narratieven naar voren. Volgens Hofstede e.a. hangt het ontstaan van culturele verschillen samen met de mentale programmering die gedurende de levensjaren plaatsvindt.[1] Het gaat om ongeschreven regels van het sociale spel. Cultuur is de collectieve mentale programmering die de leden van een groep of categorie mensen onderscheidt van andere. Cultuur is aangeleerd. Het moet niet verward worden met de algemene, genetisch bepaalde menselijke natuur en de vorming van de persoonlijkheid, waarbij aanleg en omgeving een rol spelen.
Culturele verschillen manifesteren zich op een aantal manieren (zgn. ui-model). De symbolen, helden en rituelen zijn uiterlijk zichtbaar (zgn. praktijken), maar de diepere betekenis is een kwestie van interpretatie van de niet zichtbare waarden. Deze komen o.a. in narratieven naar voren.
De auteurs (Hofstede e.a.) maken onderscheid tussen:
a) Symbolen: woorden, verhalen, gebaren, afbeeldingen, voorwerpen met een betekenis die deelgenoten aan een cultuur begrijpen. Symbolen liggen niet vast. Ze gaan en komen.
b) Helden: dode of levende personen die als gedragsmodellen fungeren.
c) Rituelen: collectieve activiteiten die als essentieel worden beschouwd. Hier worden ook zakelijke en politieke bijeenkomsten toe gerekend.
d) Waarden: de overtuigingen van een culturele gemeenschap. De groep beschouwt de waarden van de eigen groep vaak als dominant en ze vormen het morele kompas.
Cultuur is onontkoombaar, maar wat en wie tot de culturele groep behoren is nogal verschillend. Religie en wereldbeeld zijn erg bepalend. Ook kan de reikwijdte nogal verschillen van een kleine groep tot de hele wereld. Er zijn verschillende niveaus en diverse contexten. Dit loopt uiteen van sociale klasse, regionaal, landelijk, sekse, werkorganisatie enz. Afhankelijk van de verschillende groepssamenstellingen wordt er impliciet of expliciet voortdurend “onderhandeld” tussen “wij en zij”, tussen de “ingroup en de outgroup” over de grenzen van de morele kring. Iemand kan van verschillende groepen deel uitmaken. De verhalen die we geloven hangen hier sterk mee samen (Blom.)[2]
Tussen de niveaus en contexten kunnen strijdigheden ontstaan. Cultuurverandering betekent vaak andere praktijken, maar vaak blijvend de onderliggende waarden van toepassing. Staten zijn nog geen samenlevingen. Landen verschillen in identiteiten, zoals taal en godsdienst (zichtbaar), waarden (onzichtbaar) en instituties (zichtbare regels, wetten en organisaties). Zichtbare aanpassingen van nieuwkomers betekent nog niet een implementatie van de waarden. Hiervoor is vaak veel meer tijd en groei nodig.
Culturele identiteiten zijn nooit statisch. De dynamiek ontstaat door veranderingen in de leefwereld en met name in onze tijd is er sprake van diverse “botsende” narratieven. Culturen ontwikkelen zich juist in voortdurende wisselwerking met andere culturen. Verhalen kunnen regulerend werken, betekenissen geven. Ze vormen de vitale kracht in de handhaving van de sociale orde, zeker in samenlevingen waarin de samenhang verloren dreigt te gaan. Ze kunnen een voorbeeld zijn, saamhorigheid versterken, zelfvertrouwen geven, motieven bloot leggen, patronen en systemen laten zien waarin mensen verwikkeld zijn. Het duidt op het vermogen om je in een ander te kunnen verplaatsen en zorgt hierdoor voor een uitbreiding van het gedrags- en gevoelsrepertoire. Dat is de overeenkomst tussen verhalen en antropologie (Brinkgreve).[3] Ze kunnen echter ook polariserend werken en de onderlinge tegenstellingen vergroten. Ook kan dat kenmerkend zijn voor een tijdsgewricht.
[1] Hofstede, Geert, Hofstede, Gert-Jan Minkov, Michael. Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen Business Contact. 2013
[2] Blom Philpp. Verhalen die we geloven. Van der Leeuwlezing, 2012.
[3] Brinkgreve Christien- Vertel. Over de kracht van verhalen. 2014