Versie: 11 april 2025
Onze narratieve identiteit heeft een overzichtelijke structuur in de vorm van een verhaal. De technologie heeft ons zelfbeeld, volgens De Mul[1],[2] beïnvloed. Er heeft altijd al een wederkerige relatie tussen mensen en technologie bestaan. Toen de moderne natuurwetenschappen ontstonden werd ook naar de mens gekeken als een machine. De stoommachine metafoor kwam naar voren in begrippen als “onder spanning staan en stoom afblazen”. Op dit moment speelt de informatica een grote rol en dus ook de computermetafoor. Het brein wordt als een harddisk gezien waarin informatie ligt opgeslagen. Databases en algoritmes brengen ons als mens in kaart. Ze zoeken naar patronen en leren ons kennen.
Jia Tolentino[3] geeft aan dat de digitale wereld ons zelfbeeld veranderd. Internet is een narratief construct dat een beperkte kijk op onszelf geeft. Het is meer een illusie van ons zelfbeeld. Jos de Mul noemt dit een fragmentarische narratieve structuur. Er worden steeds stukjes belicht van onszelf. Hij spreekt van een “zwermgeest” opgebouwd uit algoritmen. Ze gaan zelfs voorspellen dat er iets waarschijnlijk gaat gebeuren. Databases laten zich moeilijk rijmen met het verhaal dat de mens over zichzelf vertelt, want de neurale netwerken hebben een eigen patroon en bevatten meer informatie dan we ooit kunnen bevatten. De identiteit van de mens, maar ook van culturen vertonen altijd een bepaalde samenhang. Het is een reflectie op iets. Identiteit wordt ook toegeschreven aan iets of iemand. Een database construeert een gedeelde identiteit op een multimediale manier. Er zijn heel veel mogelijkheden om data steeds opnieuw te recombineren, maar het zijn altijd correlaties en ze zijn niet causaal van aard. Ze verklaren in feite weinig tot niets. Narratieve verhalen hebben wel een bepaalde causaliteit, maar houdt de mens wel regie over zichzelf als er zoveel algoritmen op hem inwerken? De mens moet wel zichtbaar blijven, maar hoe?
De waarde van verhalen wordt door de toenemende rationalisering onttoverd, volgens Bas Heijne[4] in zijn Huizingalezing van 2013. Wanneer zingeving verdwijnt, volgt een diep gevoel van onbehagen en angst voor de wereld. In een getal bezwijkt het verhaal en wordt er geen beeld geboren (Huizinga). De wetenschap kan wel feiten leveren, maar het is aan de mens om die feiten te interpreteren, om ze te plaatsen in een beeld, een verhaal. Dat vraagt naast ons denkvermogen om gevoelsleven en verbeeldingskracht. De mens heeft constructieve verhalen nodig die perspectief bieden. Niet voor niets begint de Bijbel met het woord.
Digitale contacten kunnen, volgens Richard Kearney[5] nooit onderdeel zijn van een levend verhaal, omdat de zintuigelijke, lichamelijke prikkels ontbreken. Hij citeert Benjamin: “het verhaal eindigt wanneer “ervaring” wordt vervangen door data”. Narratieve identiteit, geheugen en cultuur gaan dan verloren. We zijn in contact met velen en alles, maar wel eenzaam en alleen. Dat is de paradox. In feite geldt dit ook voor medische diagnostiek, e-commerce, bankieren enz. Technologie is prachtig, maar kan het lijfelijke, zintuigelijke, het verhalende niet vervangen. Tolentino pleit ervoor om aandacht te blijven geven aan de offlinewereld en de verborgen ruimtes blijven waarderen.
Philipp Blom[6] noemt de digitalisering van de arbeid en de invloed van AI-systemen in het bijzonder een bedreiging voor onze manier van samenleven. Door de snelle technologische revolutie en de kunstmatige intelligentie zal er steeds minder een beroep worden gedaan op menselijke arbeidskracht. Veel systemen redden zichzelf. Dat kan leiden tot massawerkloosheid en tot verlies van zin en betekenisgeving. Arbeid wordt ontkoppeld van productie. Idem de winsten. Mensen worden steeds meer consument en minder producent
De vraag is wat voor invloed dit heeft op ons beeld van democratie. Tenslotte is democratie ook een fictie en een narratief waarin je moet willen geloven. Algoritmen bepalen steeds meer de gemeenschappelijke ervaren democratie. Belangrijke waarden als vrijheid, tolerantie, milieu, welvaart, en mensenrechten, die samenhangen met het concept democratie kunnen onder druk komen te staan. Waar blijven de gemeenschappelijke spelregels, de gemeenschapszin en de gedeelde betrouwbare informatie?
[1] Mul de Jos- Databases manipuleren onze identiteit. Boek: Database Delirium.
[2] Mul de Jos- Lezing over databases. NEMO 18-11-2021
[3] Tolentino Jia. About the dream of self-optimization. Brainswash festival digital 2020
[4] In: Brinkgreve Christien. Vertel. Over de kracht van verhalen. 2014
[5] Kearney Richard. Narrative and recognition in the flesh: An interview with Richard Kearny door Goncalo Marcelo. Philophy and Social Criticism, 2017
[6] Blom Philipp. Wat op het spel staat. 2017