Versie: 6 december 2024
Mensen houden van verhalen en het wordt als een aangeboren eigenschap gezien om verhalen in diverse vormen door te kunnen geven. Philip Blom[1] noemt de mens niet voor niets “een verhalend diersoort”. De mens praat, luistert, beeldt uit en is kortom een verhalend wezen. Inhoudelijk zijn de verhalen zeer divers. Zo worden o.a. kennis, normen en waarden overgedragen.
Verschillende onderzoekers (o.a. Blumenberg[2], Taylor, Mc Adams[3], Harari[4]) wijzen erop dat er waarschijnlijk een evolutionair belang aan het vertellen en doorgeven van verhalen ten grondslag ligt. De evolutie van de mens zou niet los kunnen worden gezien van het bedenken van verhalen. Harari geeft het narratief zelfs een centrale rol bij de beschrijving van zijn geschiedenis van de mensheid.
De mens is uitgerust met een competentie om zich narratief te presenteren. Er kan hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen de “ik” die een verhaal over zichzelf vertelt en de “ik” die in het verhaal tot uitdrukking komt. De eerste “ik” (identiteit) identificeert zich met de tweede “ik”, maar valt hier nooit mee samen. Je eigen zienswijze blijft in ontwikkeling, want we zijn nu eenmaal reflectieve wezens die voortdurend interpreteren en ons verhaal herzien. Een verhaal is een handeling die plaatsvindt in de wereld. De context is altijd medebepalend, want je maakt keuzes binnen de mogelijkheden en beperkingen die het leven je oplegt (Halsema[5]).
Heinich [6] geeft aan dat de identiteit een mentale voorstelling is. De manier waarop mensen de wereld zien, de waarden die ze toekennen, hun emoties maken ook deel uit van hun sociale leven. Ze komen in verhalen tot uiting. Verhalen hebben vaak kracht en invloed, zelfs als ze niet waar zijn. Mensen kunnen zich gedeisd houden of hun identiteit (zelfbeeld) juist benadrukken in hun presentatie en erkenning eisen. Zo is het mogelijk dat ze strijders worden voor hun eigen cultuur of religie. Als de politiek dit oppikt wordt het in een politieke context getrokken. Dan worden het politieke verhalen die invloed uitoefenen op de verhalen van de samenleving die op hun beurt weer de verhalen van mensen mede bepalen (zie narratieve cyclus). Heinich spreekt in dit verband over het toeschrijven.
Het presenteren van verhalen betekent dat er sprake is van expliciet narratief gedrag en handelen. De meeste geëigende vormen zijn vertellen en schrijven, maar er zijn ook andere mogelijkheden van narratieve expressie, zoals literaire, beeldende, muzikale en andere kunstzinnige creaties. Dat hangt o.a. af van het verhalenrepertoire dat iemand tot zijn beschikking heeft en de middelen die worden gebruikt
Kenmerkend voor het presenteren is dat in de narratieve handeling (bewust) en het narratieve gedrag (impliciet) identiteit, disposities (aanlegfactoren), kennis en vaardigheden samengaan d.w.z. de narratieve competentie vorm en inhoud wordt gegeven. In het verhaal en in het verhalenrepertoire komen de narratieve competenties tot uiting. De persoonlijke disposities, de aanwezige kennis en de beschikbare vaardigheden worden uitgedrukt in expressieve taalhandelingen met narratieve kenmerken.
Waarom men al of niet tot bewust “presenteren” overgaat, kan dus vele redenen hebben. In elk geval wil men iets inhoudelijks vertellen met een bepaald doel. De beoogde doelen zijn altijd gericht op de sociale werkelijkheid, want een narratieve presentatie is de verbinding tussen de narratieve identiteit en de leefwereld waar iemand deel van uitmaakt, inclusief de reflectie op de eigen persoon en de sociale omgeving. Judith Butler[7] spreekt in dit verband over performatieve taal. Taal is een handeling die onze sociale werkelijkheid mede bepaalt. Taal wordt gebruikt om een bepaald effect teweeg te brengen. Dat geldt zowel voor het individuele als het gemeenschapsniveau, dus als taal van onze leefwereld.
Het presenteren is een belangrijk onderdeel van de narratieve cyclus, die dus bestaat uit onze narratieve identiteit (het zelf en de ander) – de presentatie van onze verhalen – de (sociale) leefwereld waarin we leven en de beïnvloeding van de mens vanuit de wereld (toeschrijving).
[1] Blom Philipp- Verhalen waarin wij geloven. Vander Leeuwlezing 2012
[2] Blumenberg Hans- Mythos in Geschichte und Gegenwart. Aspekte philosophischer Mythentherorien im 20. Jahrhundert. (Leergang op website)
[3] Mc Adams Dan P. The stories we live. Personal Myths and the Making of the Self, 1993.
[4] Harari Yuval Noah- Sapiens. Een kleine geschiedenis van de mensheid. 2014 (eerste druk) 2020 39ste druk
[5] Halsema Annemie- Zie je leven als een verhaal met een plot. Interview Maurice van Turnhout. Trouw 22 maart 2016.
[6] Heinich Nathalie – Interview met Peter Giesen. Volkskrant 7 dec. 2019
[7] Kielgang Elena. Performativiteit: hoe en waarom taal ons kan “verwonden”. De macht en potentie van belichaamde taal in het politieke veld. Bespreking filosofie van Judith Butler. Bachelor thesis Erasmus Universiteit Rotterdam 2016